 Yo'nalish Kodi | 5410900 |
 Kasbiy mutaxassisliklar | Pillachi. |
 Ixtisosliklar |
|
 Qobiliyatlar | o‘zgacha qobiliyat yoki mahorat talab etilmaydi; turli xil allergik va yuqumli kasalliklardan xalos bo‘lish. |
 Fanlar | biologiya, kimyo, jismoniy tarbiya, mehnat (qishloq xo‘jaligi mehnati), chet tillari, informatika va axborot texnologiyalari. |
 Mazmuni | |
 Afzalliklar | o‘z shaxsiy pillachilik fermasiga va ipakchilikssexiga ega bo‘lish. |
 Kasbiy qiyinchiliklar | turli yuqumli kasalliklar, ayniqsa, teri kasalliklari bilan kasallanish; ish jarayonida noxush hidlarga chidash; ipak qurtlarining kasallikka chalinib qolish ehtimoli; maoshning nisbatan kamligi. |
 Batafsil ma`lumot | Pillachilik – ipak qurti etkazish, uni boqish, pilla etishtirish, quritish, qayta ishlash jarayoni – respublikamizning ipakchilik sanoati uchun xomashyo etkazib beradigan asosiy tarmoq. Pillachilik, tarmoq sifatida, ozuqa manbai bo‘lgan tutzorlar barpo etish; tutning yangi navlarini va ipak qurtining yangi zotlarini yaratish; naslchilik ishlari; ipak qurti boqib, uning tuxumini etishtirish; ipakchilik sanoati uchun tirik pilla etishtirish; pillani quritib, quruq pilla standarti talablariga mos keltirib, maxsus korxonalarga topshirish va pillaga dastlabki ishlov berish jarayonlarini qamrab oladi. O‘zbekistonda bu sohada mukammal tizim yaratilgan bo‘lib, tut ipak qurti respublikamizning barcha viloyatlarida etishtiriladi. YUrtimizda ipak qurti juda qadimdan boqilgan. Ipak qurti boqish O‘rta Osiyoga Xitoydan kirib kelgan bo‘lib, dastlabki davrlarda mamlakatimizda etishtirilgan pillaning aksariyat qismi Farg‘ona vodiysiga to‘g‘ri kelgan. Bugungi kunda respublikamiz pilla etishtirish va xom ipak ishlab chiqarish bo‘yicha Xitoy, YAponiya va Hindistondan keyin to‘rtinchi o‘rinni egallaydi. Etishtirilayotgan pilla respublikaning barcha pillachilik va ipakchilik korxonalarini ta’minlash bilan birga uni chet elga sotish imkonini ham beradi. Bir qarashda pillachilik kasb emas, qandaydir mavsumiy faoliyat turi bo‘lib tuyulishi mumkin. Yo‘q, bu jarayon faqatgini ipak qurtini boqish davridangina iborat emas, balki tut plantatsiyalarini, ipak qurtini boqish uchun barcha talablarga javob beradigan maskanlarni yaratishdan boshlab, pillani qabul qilish maskanlariga topshirish va birlamchi ishlov berishgacha bo‘lgan bosqichlarini o‘taydi. Pillachilik, ipak etishtirish sohasida ham ko‘plab mutaxassislar faoliyat ko‘rsatishadi. Masalan: pillachi, grenaj - ipak qurti urug‘ini olish bo‘yicha inkubist-laborant, saralovchi-ekspert-laborant, pillani bug‘lantiruvchi, ivituvchi mutaxassislar. Biz sizga ana shu mutaxassislar nima ishlarni bajarishlari, ya’ni ipak qurti, ularni boqish, pilla olish, uni qayta ishlash va xomashyo tayyorlashgacha bo‘lgan jarayonlar haqida ma’lumot beramiz. Ipak qurti qanday boqiladi va undan pilla qanday olinadi?Ipak qurtlari ikki turga bo‘linadi: xonakilashtirilgan va yovvoyi ipak qurtlari. YOvvoyi ipak qurtlari eman daraxti barglari bilan oziqlangani uchun eman ipak qurtlari ham deyiladi. Ular bir yilda bir, ikki, ba’zan uch avlod beradi. Xonakilashtirilgan ipak qurtlarining yigirmadan ziyod xili mavjud bo‘lib, ular tut barglari bilan oziqlanadi. Tut ipak qurtlari bir yilda bir necha avlod berishiga qarab, monvoltin (bir avlod), biovoltin (ikki avlod) va polivoltin (ikki va undan ortiq avlod) zotlariga bo‘linadi. O‘zbekitonda faqat tut ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari o‘z rivojlanishida tuxum, qurt, g‘umbak va kapalak bosqichlarini o‘taydi. So‘nggi kapalaklik davrida ipak qurti batamom voyaga etgan bo‘lib, urchish qobiliyatigi ega bo‘ladi. Uning qurt davri besh yoshdan iborat. Qurtlik davri monvoltin zotlarda 25-27 kun, biovoltin zotlarda 20 kun. SHu davrda qurt to‘rt marta po‘st tashlab, beshinchi yoshini o‘taydi va pilla o‘rashga kirishadi. Pilla o‘rash uch kun davom etadi. Qurt pilla ichida g‘umbakka aylanadi. G‘umbaklik davri haroratga qarab ikki-uch hafta davom etadi. Rivojlanish davom etib, g‘umbak kapalakka aylanadi. Kapalak og‘zidan maxsus suyuqlik chiqarib, pillaning bir uchini ho‘llaydi, pillaning elim moddasi erigan o‘sha joyini oyoqlari bilan surib, tashqariga uchib chiqadi va havo haroratiga qarab, 5-10 kun yashaydi. Erkak va urg‘ochi kapalaklar bir-biri bilan juftlashgach, urg‘ochi kapalak tuxum tashlaydi. Ipak qurti boqish – tabiiy ipak ishlab chiqarish yoki ipak qurti tuxumi olish maqsadida ipak qurtni oziqlantirilib, parvarish qilish. Bu jarayon 25-27 kun davom etadi va uch davrga bo‘linadi:
Ipak qurti qanday sharoitlarda boqiladi?Ipak qurti maxsus isitish moslamalari, ventilyator va havoni tozalaovchi boshqa qurilmalar, termometr va psixrometr (havo namligini o‘lchovchi asbob) o‘rnatilgan hamda 4%li formalin eritmasi bilan zararsizlantirilgan qurtxonalarda yoki maxsus yorug‘ binolarda boqiladi. Bunda xona harorati va namligini doimiy nazorat qilib borish juda muhim. Ipak qurti me’yorda rivojlanishi uchun butun hayoti davomida bir quti qurtlarga ajratilgan joy 12-15 m2 dan 60-70m2 gacha, harorat esa 25-260s va namlik 65-75% bo‘lishi kerak. Ipakchilik asbob-uskunalari ham zararsizlantirilgandan keyingina foydalanishga ruxsat beriladi. Ipak qurti tuxumi maxsus bino – inkubatoriyalarda jonlantiriladi va bu jarayon ipak qurti inkubatsiyasi deyiladi. Jonlangan ipak qurtlar qurtxonalardagi so‘kchaklarga joylanadi. Ular hayoti davomida to‘rt marta uxlaydi va besh yoshga kiradi. Ularning yoshiga qarab beriladigan barg miqdori belgilanadi. Uyqu davrida ularga barg solinmaydi. Bir quti ipak qurti o‘z hayoti davomida 1000-1200kg barg iste’mol qilar ekan. Ular barglarning hammasini eb ulgurmaydi. So‘kchaklarda ko‘plab eyilmay qolgan barglar va axlat to‘planib qoladi.Bu chiqindilar o‘z vaqtida olib tashlanishi zarur, aks holda qurtxonada kasallik tarqalishi mumkin. Ipak qurti pilla o‘rashidan oldin so‘kchaklarga tabiiy o‘tlar yoki poxoldan yasalgan dastalar qo‘yiladi, 3-4 kunda pilla o‘rab bo‘lgach, 7-8 kundan so‘ng pillalar dastalardan terib olinadi hamda pilla qabul qilish va quritish punktlariga topshiriladi. Xo‘sh, keyin-chi? Pilla dastlabki ishlov berish korxonasiga keltirilgach, saralovchi-ekspert-laborantlar nazoratidan o‘tadi, ya’ni birinchi navbatda, saralanadi. Bu jarayon qo‘lda amalga oshiriladi, yaroqsizlari ajratib olinib, qolganlarissexga yuboriladi. U erda pilla ichidagi qurtlarni o‘ldirish va pillaning elim qatlamini buzish maqsadida qaynoq suvga solinadi. Bu jarayonda juda yoqimsiz hid chiqqanligi uchun ko‘pchilik xodimlar maxsus niqoblarda ishlashadi. Ha, aytish joizki, bu ishlarni asosan ayollar bajarishadi. So‘ng pillalar maxsus dastgohlarga yuboriladi va ishchilar tolaning uchini topib olib, ularni spitsalarga o‘tkazishadi. Tolalar katta bobinalar ko‘rinishida o‘raladi. Qizig‘i shundaki, bir dona pilla uzunligi 600 dan 1000 metrgacha bo‘lgan yagona ipdan iborat bo‘lishi mumkin ekan! Ipak ipli bobinalar yana bir marta qaynoq suvda yuviladi va qayta o‘raladi. O‘rash jarayonida ip qalinligining bir xilligini va uzilishlar bo‘lmasligini nazorat qilish lozim. Natijada, sarg‘ish tusli yigirilgan ipak kalavalar vujudga keladi. Bu kalavalar presslanib, qadoqlanadi va mahsulot ishlab chiqarishga yoki eksport qilishga tayyorlanadi. Bu ishlar bilan endi boshqa soha va boshqa mutaxassislar shug‘ullanishadi. SHunday qilib, milliy libosimiz bo‘lgan atlas va xonatlas ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ipak tolalarning yaratilish jarayonini qisman bo‘lsa-da, bilib oldik. Sizning ham ushbu jarayon ishtirokchisiga aylanishingizda omad yor bo‘lsin. |